„Szwedzkie okopy” [VIDEO]

Dominik Kucza – RYDZYNIAK NR 14-15 2006-2008

Grodzisko wczesnośredniowieczne w Rydzynie, tzw. „Szwedzkie Okopy”

Na terenie całej Polski zachowało się około 1500 pozostałości po prehistorycznych i wczesnośredniowiecznych grodach, które często określane są mianem szwedzkich okopów, wałów czy szańców. Niestety obiekty te nie mają przeważnie nic wspólnego ze Szwedami, gdyż powstawały dużo wcześniej, w dwóch okresach: w epoce brązu, np. Bruszczewo, Biskupin, i we wczesnym średniowieczu, np. Rydzyna, Giecz, Ostrów Lednicki.

Jest to jednak dowód na to, jak mocno w pamięci miejscowej ludności zachowało się wspomnienie po potopie szwedzkim, wojnie północnej i innych wojnach z udziałem Szwedów, które często i gęsto doprowadzały nasz kraj do ruiny. Ciekawostką jest fakt, że również na terenie Niemiec, określa się tego typu obiekty mianem „szwedzkich okopów”.

Rydzyńskie grodzisko może mieć jednak w swojej przeszłości „szwedzki epizod”, kiedy to po bitwie pod Poniecem w listopadzie 1704 r., ówczesny król polski Stanisław Leszczyński udał się na leża zimowe do swojej posiadłości w rydzyńskim zamku. Zapewne otrzymał wtedy od swojego protektora, króla Szwecji Karola XII, ochronę w postaci jakiegoś garnizonu szwedzkich żołnierzy, którzy mogli stacjonować właśnie na rydzyńskim grodzisku.

Wczesnośredniowieczny gród obronny w Rydzynie położony jest w odległości około 1000 m na wschód od zamku, przy drodze polnej do Tworzanek, w dolinie Kopanicy (Rowu Polskiego), na granicy gruntów Rydzyny, Dąbcza i Tworzanek. Pierwsze wzmianki w literaturze archeologicznej pojawiają się w okresie międzywojennym (m.in. W. Dorywalski 1937, W. Kowalenko 1938), następnie znane jest z autopsji różnych badaczy: T. Makiewicza w 1973 r. (przy okazji badań archeologicznych prowadzonych na rydzyńskim zamku), A. Starzyńskiego w 1977 r. oraz Z. Kurnatowskiej i A. Łosińskiej w 1978 r.

Rydzyński obiekt jest typem grodziska wklęsłego, o rzucie owalnym, dość dobrze zachowanym, otoczony jest wałem ziemnym, który prawdopodobnie posiada wewnątrz konstrukcję drewnianą, być może z obstawą kamienną. Od zachodu przylega dodatkowo łukowaty wał podgrodzia. Wymiary grodziska wynoszą: 92 x 57 m, wewnątrz: 50 x 30 m, wysokość wału: 3,5 m, szerokość wału ok. 10 m, wysokość wału podgrodzia wynosi 1,5 m.

W 1996 roku z ramienia Ośrodka Archeologicznego w Trzebinach, przeprowadzono na grodzisku ratownicze badania wykopaliskowe (E. Wyrwińska, B. Iwanicka-Pinkosz 2000). Celem było uzyskanie wyników z tych partii grodziska, które nie uległy zniszczeniu przez tzw. „poszukiwaczy skarbów”. Ogółem rozpoznano 162 m² powierzchni wewnątrz majdanu metodą wykopów szerokopłaszczyznowych.

Odkryto m.in. ślady po paleniskach, pozostałości dwóch zabudowań mieszkalnych i studnię, która posiadała dobrze zachowaną cembrowinę drewnianą o konstrukcji zrębowej. Na dnie tej studni odkryto m.in. poroże jelenia. Być może jest to ślad jakichś pogańskich obyczajów mieszkańców tej osady. Może wrzucono do studni to poroże, gdyż wierzono, że w ten sposób nigdy nie zabraknie w niej wody? Jako ciekawostkę przytoczę tu fakt, że w czasie eksploracji do studni tej wciąż nachodziła woda

Wczesnośredniowieczna warstwa kulturowa zawierała dość liczny materiał zabytków ruchomych, na który składały się:

• 5114 fragmentów ceramiki naczyniowej;
• przedmioty z kości i poroża: szydła, ornamentowane fragmenty grzebieni, rękojeści okładziny noży, grocik z poroża;
• 4 przęśliki gliniane (używane do wyrobu włókien i tkanin);
• przedmioty żelazne: fragment ucha wiadra i sztabka, która jako półsurowiec mogła stanowić popularny wtedy rodzaj pieniądza, używany w handlu wymiennym. Monety jako środek płatniczy były jeszcze wtedy nieliczne w obiegu i dopiero zaczynały swoja karierę.

Na podstawie cech stylistycznych ceramiki ustalono czas powstania i funkcjonowania grodu na fazę wczesnego średniowiecza, czyli na lata 950-1100 n.e. Chronologię taką potwierdzają wyniki badań dendrochronologicznych, jakim poddano drewno z ocembrowania odkrytej studni. Na podstawie analizy rocznych przyrostów słojów drzewa użytego do budowy tej studni stwierdzono, że jego ścięcie mogło nastąpić około roku 948 n.e. (E. Wyrwińska, B. Iwanicka-Pinkosz 2000).

Grodzisko to stanowiło centrum większego zespołu osadniczego na tym terenie, na który składały się także osady otwarte, wsie, położone w bliskim sąsiedztwie grodu. W jego pobliżu natrafiono na ślady istnienia 3 takich osad, które na podstawie pozostałości ceramicznych można datować na IX-XI wiek, a więc istniały one jeszcze przed powstaniem grodu i z pewnością dały asumpt do jego budowy. W czasie ewentualnych najazdów ludność zamieszkująca te osady, chroniła się wewnątrz grodu w celu wspólnej obrony.

Funkcja podgrodzia pozostaje niejasna, wynika to z przeznaczenia samego grodu. Zapewne posiadał on oprócz funkcji obronnej, również znaczenie gospodarcze, na co może wskazywać fakt, że wał podgrodzia jest niższy od obwałowania grodu i nie jest z nim połączony. W związku z tym podgrodzie mogło być tylko miejscem o przeznaczeniu gospodarskim, gdzie przechowywano np. żywy inwentarz.

Z drugiej strony, jeśli gród istniał od dłuższego czasu, to powstanie podgrodzia było naturalnym wynikiem rozrastania się osady, gdyż coraz więcej ludzi wolało mieszkać bezpiecznie, w cieniu obwałowań obronnych grodu. Podgrodzie takie zamieszkiwali wtedy przeważnie rzemieślnicy: kowale, tkacze i inni, oddający swe usługi mieszkańcom grodu i okolicznej ludności. Kwestia ta pozostaje otwarta, jedynie przeprowadzenie w przyszłości ewentualnych badań wykopaliskowych mogłoby rozwikłać ten problem. W obrębie podgrodzia nie przeprowadzono dotychczas nigdy żadnych badań archeologicznych.

Kto wybudował grodzisko i w jakim celu?

Grody budowano w celu zapewnienia bezpieczeństwa jego mieszkańcom i posiadanemu dobytkowi, wykorzystując naturalną budowę terenu. Lokalizowane były na ogół w miejscach charakteryzujących się trudną dostępnością: w międzyrzeczach, na cyplach otoczonych mokradłami i na naturalnych wzniesieniach. Ich funkcja polityczna polegała na sprawowaniu władzy księcia (króla) na posiadanym terytorium, często były to grody graniczne. Kolejnym etapem w życiu grodu mogło być miasto, np. Wrocław, Poznań. W czasach przed powstaniem państwa polskiego grody były centrami plemiennymi i ośrodkami kultu pogańskiego.

Geneza powstania rydzyńskiego grodu nasuwa dwie możliwości:

1. W czasach plemiennych teren ten zamieszkiwał południowy odłam plemienia Obrzan. Wybudowali oni gród w celu obrony przed inwazją plemion „śląskich”, zamieszkujących po drugiej stronie Rowu Polskiego, lub też przed inwazją plemienia Polan z północy, którzy to w początkach X wieku, pod rządami Piastów zaczynają ekspansję terytorialną ze swych grodów w Gieczu, Gnieźnie, Poznaniu i Ostrowie Lednickim, opanowując stopniowo teren całej dzisiejszej Wielkopolski, i terytoria dalsze.
   
2. Gród mogli także wybudować Polanie, którzy już po podbiciu Obrzan w połowie X wieku, ustanowili na Rowie Polskim południową flankę swego państwa. W związku z tym na linii tej rzeki powstała wtedy sieć grodów, oprócz Rydzyny, także w Poniecu i w Karcu. Stanowiły one nie tylko ważną sieć punktów obronnych, ale także były punktem wyjścia dla dalszej ekspansji w kierunku południowym. Historycy do dziś nie są zgodni co do tego, czy Mieszko I opanował i przyłączył teren Śląska do swojego państwa, czy też jedynie zhołdował i ustanowił lenno nad zamieszkującymi tam plemionami. Jest natomiast pewne, że to dopiero Bolesław Chrobry przyłączył (na pewien czas) Śląsk do Polski. Niektórzy historycy są nawet skłonni przesuwać ten fakt na połowę XI wieku. Należy też pamiętać, że duża część terenu Śląska mogła jeszcze w początkach X wieku wchodzić w skład państwa wielkomorawskiego.

Ciekawym przyczynkiem do badań tej kwestii może okazać się niesprawdzona jeszcze informacja, że na polach pomiędzy „Dużą” Kłodą a Augustowem znajdują się częściowo zniszczone pozostałości grodziska, które pochodzi z tego samego okresu co „Szwedzkie okopy”.

Dlaczego ludzie opuścili grodzisko?

1. Ekspansja wojenna plemienia Polan doprowadziła do podboju i zniszczenia siedzib plemiennych Obrzan. Ku tej hipotezie coraz częściej skłaniają naukowców odkrycia poczynione na grodach położonych pomiędzy Obrą i Baryczą. Rzekomo miał tego dokonać już Siemomysł, ojciec Mieszka I.
   
2. Mogło też ulec zniszczeniu (lub zostało opuszczone przez piastowskich wojów) podczas powstania ludowego i reakcji pogańskiej z lat 1034-38. Pełni klęski dokonał wtedy najazd czeskiego księcia Brzetysława w 1039 roku.
   
   Padły wtedy również m.in. Gniezno (skąd wywieziono relikwie św. Wojciecha) i Ostrów Lednicki – ówczesne siedziby władców Polski. Rydzyński gród mógł znajdować się na szlaku bojowym czeskiej drużyny.
   
3. Przetrwało wszelkie zawieruchy wojenno-polityczne i dopiero zmiana klimatu, ocieplenie i podniesienie się poziomu wód gruntowych zmusiły mieszkańców do opuszczenia swoich siedzib. Początek tych zmian mógł mieć miejsce w XIII-XIV wieku. Na takie datowanie nie pozwala jednak przyjęta chronologia ceramiki odkrytej na omawianym stanowisku, ale warto chyba brać pod uwagę również i taki wariant.

Niezależnie od przyczyn powstania i upadku rydzyńskiego grodu, trzeba stwierdzić, że stanowił on część większego systemu osadnictwa grodowego południowej Wielkopolski w dobie kształtowania się państwa pierwszych Piastów. Do znamienitszych, najbliżej nam położonych, należał wtedy gród w Osiecznie, położony nad jeziorem Łoniewskim, tzw. „Grobla”. Naukowcy odtwarzający szlak wędrówki cesarza niemieckiego Ottona III, zmierzającego w 1000 roku na zjazd gnieźnieński, wymieniają właśnie gród w Osiecznie jako jeden z hipotetycznych etapów jego podróży. Istnieją więc odpowiednie przesłanki naukowe stwierdzające jego „państwową” rangę. Na odkrycie czeka jeszcze cmentarzysko, na którym mieszkańcy rydzyńskiego grodu i przyległych osad chowali swoich zmarłych. Jako poganie i/lub „świeżo upieczeni” chrześcijanie stosowali z pewnością nadal ciałopalny obrządek pogrzebowy, palili swoich zmarłych na stosach, a prochy rozsypywali w jednym, specjalnie do tego celu przeznaczonym miejscu. Lokalizacja tego miejsca nadal pozostaje zagadką.

„Szwedzkie Okopy” nie umknęły również uwadze Augusta Sułkowskiego, który w drugiej połowie XVIII wieku planował wybudować tam bażanciarnię w modnym wtedy stylu sentymentalnym: w formie sztucznych ruin wraz z budynkiem mieszkalnym dla bażanciarza, z zewnątrz wyglądającym jak prosta chata chłopska, wewnątrz jednak „odpowiednio uposażonym”. Plany te nie zostały zrealizowane (L. Preibisz 1938, s. 121-122).

Należy również nadmienić, że w pobliskich Tworzankach znajdują się dwa gródki stożkowe typu „La Motte”. Składały się nań: obronna wieża mieszkalna, najprawdopodobniej drewniana, umieszczona na niewielkim wzgórku, otoczona fosą. Były to prawdopodobnie wczesnofeudalne siedziby rycerskie rodziny Tworzyjańskich, ze znanego rodu Awdańców (herbu Abdank). Pochodzą one zapewne z XV wieku, jednak bliskie ich między sobą położenie może wskazywać, że pochodzą z różnych okresów (W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska 1987).

W listopadowym numerze ABC ukazał się artykuł na temat wspólnej inicjatywy naukowców z UAM w Poznaniu i władz miasta Śmigla. Padł między innymi pomysł, że prowadzone od ponad 10 lat badania wykopaliskowe na grodzisku w Bruszczewie, zostaną zwieńczone budową rekonstrukcji grodu, wraz z całym zapleczem naukowym i rekreacyjno-turystycznym. Wstępnie oceniono projekt na 15 mln zł! Podobne przedsięwzięcia miały miejsce w Gieczu, na Ostrowie Lednickim i pod Wrocławiem. Może warto pomyśleć o stworzeniu czegoś podobnego również i w Rydzynie? Może nie tylko zamek, rynek czy kościół ? Może własne „Mirmiłowo” na miarę Biskupina? Wpierw jednak konieczne będzie przeprowadzenie kompleksowych badań archeologicznych.

Literatura:

W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, 1987. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej. Tom 6, Wrocław (tani, pod hasłem Rydzyna, błędnie podano miejscową nazwę grodziska jako ,,Zwierzyniec”)

B. Iwanicka-Pinkosz, E. Wyrwińska, 2000. Ratownicze badania archeologiczne na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Dąbczu. stan.1, gm. Rydzyna, byłe woj. leszczyńskie (w:) Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, Poznań 2000, s. 73-84 (w nomenklaturze archeologicznej rydzyńskie grodzisko znane jest również jako „Dąbcze, stanowisko 1”).

W.Kowalenko, 1938. Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej. Poznań.

K. Zamelska, 1995. Grodzisko w Poniecu (stanowisko 1), woj. leszczyńskie (w:) Z badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wielkopolski południowej. Poznań, s. 9-81.

L. Preibisz, 1938. Zamek i klucz rydzyński. Rydzyna (reprint).

A. Buko, 2000. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej.